نرم چوبان ( سوزنی برگان) ; آناتومی و لیست گونه ها

نرم چوبان یا softwoods که در فارسی سوزنی برگان شناخته می شوند در مقابل سخت چوبان از دسته بندی چوب ها می باشد. دلیل اصلی نرم خوانده شدن این چوب ها ، ساختار سلولی ساده تر و به طبع آن رشد سریع تر و بافت بهاره نرم تر است.محل زندگی آنها بخش های بالای نیمکره شمالی زمین است، و در صورت وجود در مناطق پایین تر در ارتفاعات می رویند. همچنین اکثر آنها خزان نمی کنند.ما در ادامه ساختار سلولی آنها، مصارف ، ویژگی و گونه های مختلف آن هارا بررسی میکنیم.

ساختار سلولی

ساختار سلولی نرم چوبان از تراکئید، کانال های رزینی، پارانشیم و اشعه چوبی تشکیل می شود.حدود 90 درصد بافت سلولی نرم چوبان از تراکئید تشکیل می شود و بقیه سلول ها ده درصد مانده را تشکیل می دهند.

تراکئید ها در سوزنی برگان

تراکیئد ها سلول های لوله ای شکل هستند که در طول ساقه درخت وجود دارند، به صورت مرتب و نظم خاص دور تا دور ساقه چیده می شوند.وظیفه اصلی این سلول ها انتقال شیره گیاهی به بخش های مختلف درخت است. در نرم چوبان استحکام اصلی چوب نیز از همین سلول ها شکل می گیرد.این سلول ها بسیار طویل هستند اما اندازه قطر آنها گونه به گونه می تواند متفاوت باشد. از آنجا که 90 درصد بافت نرم تنان را این سلول ها تشکیل می دهند، زبری یا نرمی سطح چوب به ضخامت این سلول بستگی دارد.

از آنجا که اندازه گیری این سلول سخت است بیشتر با لغات کوچک متوسط و بزرگ در گونه ها مقایسه می شوند.در صورت بزرگنمایی 10 برابری تصویر سطح مقطع ، در گونه دارای تراکئید بزرگ هر سلول را به صورت جدا می توان تشخیص داد. در اندازه متوسط این تشخیص سخت تر است و در اندازه کوچک تقریبا حد فاصل دو سلول قابل تشخیص نیست.

در درخت سرو ، سلول های تراکئید با خطوط سیاه مشخص شدند.  نراد آمریکایی تراکیئد های متوسط دارد و تراکئید در  سدر آمریکایی تقریبا قابل تشخیص نیست.

پارانشیم در نرم چوبان

سلول های پارانشیم در کنار تراکیئد ها در طول ساقه درخت قرار دارند. همانند آنها تو خالی هستند و وظیفه ذخیره مواد معذی را بر عهده دارند، مقدار آن ها کم است و به صورت پراکنده هستند ، برای همین به راحتی قابل تشخیص نیستند. این سلول ها در تمامی گونه ها وجود ندارند، برای مثال کاج (pine)و کاج نوئل (spruce)  پارانشیم ندارند. این سلول ها معمولا با مواد قرمز یا سیاه پر می شوند که در تصویر زیر در درخت ” سرخ چوب” نمایان هستند.

سلول پارانشیم در درخت سرخ چوب

کانال های رزین در نرم چوبان

کانال های رزینی در واقع سلول نیستند، فضای خالی هستند که در کنار سلول های خاص تشکیل می شوند. سلول هایی که توانایی ترشح رزین دارند. رزین یا صمغ مایع ای چسبناک است که درختان به منظور حفاظت از خود ترشحص می کنند. این مایع می تواند بخش های آسیب دیده درخت را بپوشاند و همچنین آن را در برابر آفات حفظ کند. کانال های رزینی مخصوص نرم چوبان هستند . در برخی گونه ها می توانند زیاد و در برخی کمتر و یا در گونه ای اصلا حضور نداشته باشند. معمولا در گونه هایی که کانال رزینی وجود ندارد، این کانال ها بعد از رخ دادن حادثه تشکیل می شوند.

همانطور که مشاهده می کنید در تصویر سمت راست، درخت کاج، کانال های سرخ رنگ رزینی همانند نقاطی دیده می شوند، اما در سدر لبنانی اثری از این نقاط نیست.

اشعه های چوبی

از آنجا که این سلول ها از هسته ساقه به سمت پوست درخت کشیده می شوند، در مقطع چوب به صورت یک اشعه دیده می شوند، برای همین این نام برای آن ها گذاشته شد. این سلول ها بسیار نازک و کم هستند.وظیفه اصلی آنها نیز رساندن مواد مغذی به سلول ها در عرض یا شعاع ساقه هست. برخلاف سخت چوبان این سلول ها در نرم چوبان با چشم قابل تشخیص نیستند و تنها با میکروسکوپ بررسی می شوند.

چوب بهاره و تابستانه( اولیه و ثانویه) در سوزنی برگان

چوب بهاره یا چوب اولیه ، لایه چوبی است که در فصل پرآب تشکیل می شود. این چوب دارای نرم تر است و تراکئید های بزرگتری دارد. چوب تابستانه یا ثانویه، لایه چوبی است که در فصل کم آب تشکیل می شود، متراکم تر و حاوی تراکئید های کوچک تر است، این تفاوت باعث به وجود آمدن دوایر سالیانه نیز می شود.تغییر از لایه اولیه به ثانویه می تواند ناگهانی یا تدریجی باشد. یعنی اندازه تراکئید ها می تواند به یکباره کوچک شود یا تدریجا. این گذر از لایه اولیه به ثانویه می تواند یک راه تشخیص گونه های مختلف چوب های سوزنی برگ باشد.با دقت به تصویر پایین به راحتی متوجه این موضوع می شود.

گونه های معروف نرم چوبان( سوزنی برگ ها)

گونه های زیادی از نرم چوبان در دنیا دیده می شود، هر گونه نیز در هر منطقه با نام دیگر شناسایی می شود، ما در اینجا گونه های معروفی که در ایران در دسترس هستند و همچنین گونه های بسیار معروفی که در دنیا مورد استفاده قرار می گیرند را بررسی میکنیم. از این میان، گونه های کاج روسی، کاج نوئل روسی ، سرو، سرخدار، نراد، سدر، لارچ(سیاه کاج) و کاج زرد آمریکایی مهم ترین گونه ها هستند.

کاج روسی : کاج یا pine از خانواده کاجیان (Pinaceae)به زبان روسی ساسنا خوانده می شود، و همین نام در ایران هم استفاده می شود. استحکام مورد قبولی دارد و به خاطر رشد سریع قیمت مناسبی نیز دارد. جنگل های تجاری از این گونه در روسیه وجود دارند و می توانند منبع تامین تجدید پذیر چوب باشند. چوب درون نسبت به چوب بیرون در این گونه تفاوت رنگ دارد.چوب درون قهوه ای مایل به سرخ است و چوب بیرون سفید کرم رنگ می باشد. اندازه تراکیئد متوسط رو به بزرگ دارد و تفاوت رنگ بین حلقه های سالیانه نیز مشهود است. مقدار رزین فراوانی دارد و مناطق سرد سیر تر با شرایط سخت بیشتری رشد می کند.

کاج نوئل روسی : کاج نوئل همان spruce هست، از خانواده کاجیان(Pinaceae) و بسیار مشابه به کاج ساسنا است. این گونه هم خانواده اسپروس نروژی می باشد و تقریبا مشابه هم هستند.اندازه تراکئیدش کوچک و تفاوت رنگ بین دوایرسالیانه آن متمایز نیست. همچنین چوب درون و بیرون یک رنگی دارد. وزن نسبی آن نسبت به ساسنا روسی کمتر است و بافت نرمی دارد. به طور وسیعی در ساختمان سازی استفاده می شود و قیمتی تقریبا مشابه با کاج pine دارد. همچنین همان درختی است که در کریسمس برای تزیین استفاده می شود.

سرو : سرو ایرانی ،در دنیا به اسم سرو ایتالیایی و مدیترانه ای شناخته می شود.از خانواده سرویان (Cupressaceae) است . گونه سرو کوهی یا اُروس نیز در ایران میروید که ظاهری کاملا متفاوت نسبت به این گونه دارد.چوب درون آن به رنگ زرد مات است و چوب بیرون آن نیز با همین رنگ ولی حالت رنگ پریده تر دارد. چگالی آن از چوب های روسی بیشتر است ، کانال ریزینی ندارد و اندازه تراکیئد های آن کوچک رو به متوسط است.بافت آن یک دست و کار کردن با آن راحت است.به قامت بلند و استواری مشهور است و در ادبیات ایران یک نماد است. سرو ابر کوه در یزد یکی از کهن سال ترین درختان دنیا با سن 5000 سال یک رکورد دار است.

سُرخدار : سرخدار یک درخت سوزنی برگ از خانواده سرخداریان (Taxaceae)، گونه اروپایی و ایرانی آن از یک خانواده هستند.در انگلیس نماد نامیرایی است.این درخت موفق شده است بیش از 450 هزار سال در کره زمین دوام بیاورد، اما یک گونه در معرض انقراض در ایران می باشد. در شمال ایران در ارتفاعات زندگی می کند و بخاطر چوب زیبا و گرانش مورد حمله قاجان چیان چوب قرار میگیرد.شاخه های در هم تنیده دارد و پناهگاه خیلی از پرندگان است .میوه آن قرمز رنگ و خوراکی حیوانات می باشد. چوب آن برای انسان سمی است اما خواص ضد سرطان دارد و به تولید دارو های ضد سرطان کمک می کند.

نراد اروپایی : نراد از خانواده کاجیان(Pinaceae) است. بسیار شبیه به هم خانواده های خود می باشد ، تا جایی که ، در ایران  گاهی از اسم آن برای دیگر گونه ها استفاده می شود. این گونه پیش تر از فنلاند وارد ایران می شد، در روسیه هم زندگی می کند اما نسبت به گونه های دیگر سوزنی برگ کمتر در دسترس است. این روزها معمولا به صورت در هم با پالت های چوب یولکا روسی وارد ایران می شود.چوب درون آن سفید مایل به سرخ است و چوب بیرون از همان رنگ ولی کمی رنگ پریده تر است. محدوده تغییر رشد بهاره به تابستانه آن تدریجی است تفاوت رنگ حلقه های آن ناگهانی نیست .کانال های رزینی ندارد و اندازه تراکئید های آن متوسط است. شکل ظاهری درخت آن شبیه یولکا روسی است و برای همین به عنوان درخت کریسمس نیز استفاده می شود.

سدر : سدر می تواند در جا های مختلف زمین بروید ، اما در اینجا گونه سدر لبنانی مد نظر است، این درخت در ایران نمی روید. از خانواده کاجیان (Pinaceae)  است. ولی می تواند از کاج های روسی بسیار بلند تر و تنومند تر شود. تا حدود 40 متر بلند و تا بیش از 2 متر قطور شود. همچنین عمر آن می تواند به 3000 سال برسد. این درخت نماد ملی لبان است و در پرچم آن آمده است.چوب درون آن قهوه ای مایل به سرخ و چوب بیرون آن سفید مایل به زرد است. کانال رزینی ندارد، قطر تراکیدش کوچک است. تغییر چوب بهاره به تابستانه آهسته ای دارد.پارانشیم ندارد و تفاوت رنگ دوایر سالیانه آن زیاد است.

لارچ یا سیاه کاج : از خانواده کاجیان (Pinaceae) است و معدود سوزنی برگانی است که خزان می کند.تنها در مناطق سرد نیمکره شمالی می رویند و از این جهت کمتر در دسترس هستند و در نتیجه چوب آنها گرانتر است.بخاطر رشد در مناطق سخت، چوب آنها از کاج های مرسوم سخت تر است. کانال های رزینی کوچک و زیاد دارد و قطر تراکئید های آن متوسط به بزرگ است. تغییر چوب اولیه به ثانویه ناگهانی دارند و تفاوت رنگ دوایر سالیانه آن ها بالاست. چوب درون آن قهوه ای مایل به سرخ است و چوب بیرون باریکی با رنگ زرد روشن دارد.

کاج زرد آمریکایی : از خانواده Pinaceae است. بخش شمالی آمریکا به جهت موقعیتش در نیمکره شمالی، دارای گونه های زیادی از سوزنی برگان است. اما یکی از پر مصرف ترین آنها گونه کاج زرد جنوبی است که خود دارای زیرگونه های متفاوتی است. چوب درون آن قهوه ای مایل به سرخ است و چوب بیرون آن زرد کم رنگ است.کانال های رزینی بزرگ و پراکنده دارد. تغییر چوب اولیه به ثانویه در آن ناگهانی است. تفاوت رنگ دوایر سالیانه آن زیاد است و اندازه تراکیئد های آن متوسط – بزرگ است.از نظر استحکام از گونه روسی قوی تر است .مصارف گسترده ای در ساخت خانه در آمریکا دارد.

منبع :

https://www.wood-database.com/wood-articles/softwood-anatomy